Ks. Protodiakon dr Andrzej Bieroza
Kult Matki Bożej na Wschodzie bizantyjskim miał swoje źródło w historycznym rozwoju wielkich sporów chrystologicznych, które wstrząsały Kościołem w związku z herezją Ariusza. Kult Theotokos, poświadczony przez III Sobór Powszechny, rozwijał się w Bizancjum od czasu proklamowania dogmatu Efeskiego, umieszczając Maryję na pierwszym miejscu w pobożności Kościoła, o czym świadczą dzieła wielkich hymnografów, a także jak zobaczymy wkrótce, cała liturgia bizantyjska. Kult Theotokos zachował taki sam zakres również dzisiaj w pobożności prawosławnego Kościoła. W tej dziedzinie, jak i we wszystkich innych, współczesne prawosławie jest czystą tradycją bizantyjską i deklaruje zachowanie bizantyjskiej pobożności maryjnej w jej istocie, jak również we wszystkich jej formach1. Modlitwa do Matki Bożej zajmuje więc w Liturgii bardziej znaczące miejsce, niż modlitwa do świętych, czego przykładem jest duża liczba świąt poświęconych bezpośrednio lub pośrednio osobie Matki Bożej. Częstotliwość wspominania Bogurodzicy, różnorodność i wielość modlitw, pozwalają mówić o nieustannej obecności Matki Chrystusa w życiu liturgicznym Kościoła. Przypatrzmy się temu zagadnieniu dokładniej.
Liturgia święta w Kościele prawosławnym jest najbardziej maryjna ze wszystkich Liturgii. Hymnografia maryjna, która jest nieodłącznym elementem wszystkich nabożeństw w Kościele Wschodnim, zawiera dzieła o najwyższej wartości, co wzbogaca święta maryjne i występuje w ciągu roku liturgicznego we wszystkich oficjach, obrzędach i nabożeństwach. Maryja jest również obecna w celebracji innych sakramentaliów i sakramentów, co pozwala mówić o Jej obecności we wszystkich znaczących momentach życia chrześcijańskiego. Liturgia prawosławna – bizantyjska, w odróżnieniu od np. rzymskokatolickiej mszy, wyróżnia się z jednej strony szczególną obecnością Maryi, z drugiej zaś strony – wyraźną interpretacją teologiczną. Fakt ten pozwala nam stwierdzić, że większość aspektów teologicznych jest związana z obecnością Maryi w Liturgii. Historia rozwoju pobożności wskazuje więc przede wszystkim na rozwój świąt maryjnych. Poza Paschą – świętem świąt, Liturgia bizantyjska obchodzi szczególnie uroczyście dwanaście wielkich świąt. Należy wspomnieć, że każde święto w Kościele jest aktualizacją w modlitwie wielkich wydarzeń historii Zbawienia. Wśród nich istnieje pięć świąt poświęconych bezpośrednio Bogurodzicy:
- Narodzenie Matki Bożej (8 września)
- Wprowadzenie Maryi do świątyni (21 listopada)
- Oczyszczenie Matki Bożej (2 lutego)
- Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny (25 marca)
- Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia).
Należy zaznaczyć, że święta te obok świąt Pańskich są świętami historycznymi. Pojawiły się one i rozwijały z inspiracji, jaką dała kultowi Maryi proklamacja dogmatyczna Soboru Efeskiego (431 r.). Święta te, pozostają pod głębokim wpływem teologii Bożego macierzyństwa, przedstawionej przez III Sobór Powszechny, a więc pod wpływem teologii Wcielonego Słowa Bożego. Pozostają one również w ścisłej zależności od siebie, tworząc kanon dwunastu wielkich świąt. Analiza treści teologicznych świąt maryjnych, dokonana na podstawie tekstów zawartych w Menei wykazuje, że element hymnograficzny lub skrypturystyczny oficjów jest związany z dogmatem o Bożym macierzyństwie, jak i dogmatem o Bożym Wcieleniu. Podobną obserwację można poczynić po przeanalizowaniu treści hymnografii maryjnej, znajdującej się poza oficjami ściśle maryjnymi. Taka analiza, nawet pobieżna, pozwala stwierdzić, że ponad połowa tych kompozycji również jest poświęcona uwielbieniu Bożego macierzyństwa Theotokos. Słynny hymn – Akatyst, który początkowo stanowił integralną część oficjum starożytnego święta Zwiastowania, a dzisiaj jest śpiewany podczas jutrzni piątej soboty Wielkiego Postu, głosząc chwałę Theotokos, stanowi okrzyk duszy wiernego, zachwyconej misterium Wcielenia Słowa2. O tym również mówią znane teotokiony dogmatyczne Oktoechosa, śpiewane w czasie sobotnich nieszporów. Hymny te sławią dziewicze macierzyństwo Theotokos, rozwijając teologię Wcielenia. Według treści tych hymnów i według treści oficjów świąt maryjnych, Matka Boża ukazuje się jako świadek misterium Wcielenia – jego wypełnienia, jego autentyzmu, a przez to autentyczności zbawienia w Synu Bożym. Macierzyństwo Maryi jest więc niezbitym dowodem spełnienia, jak i autentyczności faktu, że Bóg stał się rzeczywiście człowiekiem i Theotokos może być uważana za świadka par excellence. Świadectwo to, które Theotokos daje w misterium Wcielenia stanowi znaczący aspekt liturgicznej obecności Dziewicy, co zarazem tłumaczy dużą liczbę wspomnień Matki Bożej w Liturgii. Rozważania te skierowują nas ku tematowi pośrednictwa i wstawiennictwa Theotokos, które również determinuje w dużym stopniu liturgiczną obecność Matki Chrystusa.
Temat pośrednictwa Matki Bożej jest rozwinięty zwłaszcza we wszystkich niezliczonych bizantyjskich i słowiańskich świętach wotywnych3. Występuje on także we wszystkich modlitwach, kierowanych do Bogurodzicy, oraz w hymnografii bizantyjskiej. Należy tu jednak wspomnieć o rzeczy bardzo istotnej. W liturgii bizantyjskiej pośrednictwo Maryi jest ściśle związane z pośrednictwem Chrystusa. Ani Kościół bizantyjski, ani teologia prawosławna, nigdy nie uważała Maryję za współodkupicielkę rodzaju ludzkiego. Według doświadczenia Prawosławia, intercesja Maryi dokonuje się wewnątrz pośrednictwa Chrystusa. Jest to więc to samo pośrednictwo, co pośrednictwo świętych. Historia kultu świętych pokazuje, że zwracano się do nich modlitewnie w Kościele przed Matką Bożą. Kościół zawsze podkreślał, że sprawiedliwi przez swoje modlitwy mają moc uzyskania dla chrześcijan pomocy i Bożego miłosierdzia, podobnie jak czterej ludzie z Kafarnaum, którzy uzyskali przez swoją wiarę uzdrowienie i odpuszczenie grzechów. Menee podają przykłady różnorodnych interwencji, choćby przez szczególnie czczone ikony Matki Bożej.
Ukazuje to, że Theotokos jest obecna w Kościele w sposób szczególny. Jest to zwłaszcza podkreślone przez teksty troparionu i kontakionu święta Zaśnięcia, które głoszą, że opuszczając życie ziemskie, Matka Boża nie pozostawiła nas bez swego orędownictwa. W oczach Kościoła Maryja jawi się pośredniczką par excellence, tzn. jest Tą, która i w śmierci Swojej nie utraciła mocy Swego wstawiennictwa. W swoim wstawiennictwie działa Ona jako Matka. Jest Ona Matką Chrystusa, ale jest także Matką wiernych oraz orędowniczką wszystkich chrześcijan4. Idea macierzyństwa i wstawiennictwa Theotokos w odniesieniu do wiernych jest starożytna, ponieważ pojawia się już w Ewangelii Jana (19, 25-27). Jest to więc biblijny fundament obecności Matki Bożej w Kościele i tym samym w Liturgii. Od ogólnie sformułowanej obecności i wstawiennictwa Bogurodzicy przejdźmy do analizy bardziej szczegółowej, która będzie dotyczyła Jej misteryjnej obecności w Eucharystii.
Osoba Theotokos w Liturgii bizantyjskiej jest wspomniana w anaforze, w modlitwach intercesji i w hymnografii liturgii katechumenów. Jest również zaznaczona symbolicznie przez cząstkę chleba umieszczoną na patenie (gr. diskos) podczas obrzędu przygotowania świętych darów, czyli proskomidii. Modlimy się do Niej w oficjum, w prywatnych modlitwach przygotowania do Komunii. Wśród modlitw po Komunii znajduje się również modlitwa dziękczynna do Bogurodzicy. Ze wszystkich elementów, które dzisiaj składają się na bizantyjską celebrację eucharystyczną, najstarszą jest wyżej wspomniana anafora, czyli modlitwa eucharystyczna.
Najstarszą z anafor znanych aktualnie, jest Anafora św. Hipolita Rzymskiego, w której czytamy: „Dzięki składamy Tobie, Boże przez umiłowane Dziecko Twoje Jezusa Chrystusa, Którego (…) posłałeś z niebios w łono Dziewicy, On przez Nią noszony, stał się Ciałem i okazał się Synem Twoim, zrodzonym z Ducha Świętego i z Dziewicy5”. Anafora św. Jana Chryzostoma nie wspomina Theotokos w samej modlitwie eucharystycznej, za to czyni to Anafora św. Bazylego Wielkiego: „…On, Bóg przedwieczny, pojawił się na ziemi i przebywał z ludźmi, przyjąwszy Ciało ze Świętej Dziewicy (…) skoro bowiem przez człowieka grzech wszedł w świat, a przez grzech śmierć, Jednorodzony Twój Syn, który jest w łonie Twoim, Boga i Ojca, zrodzony z Niewiasty, Świętej Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Maryi, będący pod Prawem, zechciał osądzić w Swoim Ciele grzech…6”. Analogiczne wzmianki o Matce Bożej znajdujemy również w Anaforze św. Jakuba Apostoła. Widzimy, że Maryja wzmiankowana w kontekście Wcielonego Słowa jest nierozerwalnie związana z tym misterium, ale nie jest to świadectwo maryjne. Chodzi tu raczej o sedno, które tkwi w samej Eucharystii. Narodziny Syna Bożego stanowią misterium, przeto Maryja nie tylko jest nierozerwalnie związana z Wcieleniem Słowa Bożego, ale stanowi także serce tego misterium. Stąd też wynika, że Matka Boża ma w Eucharystii miejsce, które jest Jej właściwe i które Jej przynależy z faktu Bożego macierzyństwa. Ten sam Duch Święty, który uczynił Ciałem Syna Bożego w łonie Maryi, przemienia w tym sakramencie postacie eucharystyczne w Ciało i Krew tego Samego Syna Bożego, zrodzonego z Niewiasty. Eucharystia jest przez to sakramentem Kościoła jako Ciała Chrystusa i świątyni Ducha. W tym też zawarta jest identyczność między Matką Boga przez Ciało i Kościół, Ciało Chrystusa i świątynię Ducha Świętego7.
Jak już wspomnieliśmy wyżej, Matka Chrystusa jest wspomniana w proskomidii. Obrzęd ten stanowi szczególną cechę Liturgii bizantyjskiej. To właśnie podczas proskomidii odbywa się przygotowanie Świętych Darów. Obrzęd ten poprzez umieszczenie na patenie cząstek Chleba wokół Hostii (scs. Agniec) obrazuje Chrystusa – Baranka Bożego, otoczonego przez Dziewicę Maryję, świętych, żywych i zmarłych. Kapłan umieszcza cząstkę Theotokos po prawej stronie Baranka ze słowami: „Na cześć i pamiątkę błogosławionej Pani naszej Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Maryi…”, po czym dodaje: „Stanęła Królowa po prawicy Twojej ubrana w szaty przetkane złotem i przyozdobione” (Psalm 44, wg Septuaginty). W tym, co dotyczy Matki Chrystusa należy podkreślić Jej szczególne miejsce w Kościele, Jej wywyższenie w chwale, Jej moc wstawiennictwa i wyznania oraz to, że Matka Chrystusa w swoim orędownictwie modli się również o przyjęcie Ofiary eucharystycznej składanej przez Kościół do dnia dzisiejszego.
W Liturgii wiernych, czyli tej części nabożeństwa, w której dokonuje się ofiara eucharystczna, bezpośrednio po epiklezie i przemianie darów, kapłan intonuje eksfonesis (aklamację) dla uwielbienia Bogurodzicy: „Izriadno o Preswiatiej, Preczystej, Prebłagosłowienniej, Sławniej Władyczyce Naszej Bohorodice i Prisnodiewie Maryi”. Chór śpiewa „Axion estin” (Dostojno jest’) – śpiew maryjny, głoszący, że Matka Boża jest „Czcigodniejsza od Cherubinów i nieporównanie sławniejsza od Serafimów”. W okresie oktawy święta śpiewany jest hirmos 9 pieśni kanonu jutrzni, który zawsze ma charakter maryjny. Jeżeli celebrowana jest Anafora św. Bazylego Wielkiego, śpiewany jest kantyk maryjny właściwy dla tej liturgii. Składa się on z modlitwy wielbiącej – dzieła św. Jana z Damaszku, adresowanej do Bogurodzicy. Modlitwa ta zawiera słowa: „W Tobie raduje się, Łaski Pełna, wszelkie stworzenie aniołów chóry i ludzki ród …”. Uznanie Boga dla Maryi musiało więc znaleźć wyraz w uwielbieniu liturgicznym oraz ofierze eucharystycznej. Jest to największy sens podyktowany uprzywilejowanym miejscem i statusem Maryi.
Liturgiczna obecność Theotokos odnosi się zatem do Jej świadectwa jako prawdziwej Matki Boga o autentyczności Wcielenia. Świadectwo to, głęboko odnosi się do Jej obecności w życiu Kościoła. Dla Maryi konkretyzuje się to w Jej misteryjnej obecności w Eucharystii, gdzie zawarty jest głęboki sens Wcielenia, poprzez które Syn Boży stał się przez Jej osobę człowiekiem. Bogurodzica, będąc Matką Pana, jest obecna bezpośrednio w życiu Kościoła, a będąc jego figurą staje się Matką wszystkich odkupionych.
1 A. Kniazeff, Miejsce Maryi w pobożności prawosławnej, w: Teksty o Matce Bożej. Prawosławie I, t. VII, Niepokalanów 1991, s. 53.
2 A. Kniazeff, Matka Boża…, dz. cyt., s. 140.
3 Tamże, s. 141.
4Temat szczególny dla święta Opieki Matki Bożej, obchodzonego 1 października przez Kościoły słowiańskie pod nazwą Pokrow i od zakończenia ostatniej wojny przez Kościół grecki pod nazwą Hagiaskepe dnia 28 października.
5 Ks. A. Kniazeff, Matka Boża…, dz. cyt., s. 146-147.
6 Służebnik, Moskwa 1991, t.2, s. 391.
7 Teksty o Matce Bożej, t. II, s. 60.