Wstępując w święte dni Świętej Czterdziesiątnicy, a następnie Wielkiego Tygodnia, Cerkiew po raz kolejny wzywać będzie wiernych by przenieśli się swymi myślami, sercem i duszą do miejsc i wydarzeń związanych z męką, śmiercią i chwalebnym Zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa.

We wszystkich świątyniach znowu zabrzmią słowa Ewangelii, traktujące o tym, co miało miejsce w Jerozolimie i jej okolicach przed dwoma tysiącami lat. Wśród czołowych postaci, które przewijają się w narracjach pasyjnych – oprócz oczywiście Samego Zbawiciela – usłyszeć można będzie o Judaszu Iskariocie, Kaifaszu, Piłacie, Annaszu czy Barabaszu. W poniższych rozważaniach postaramy się przyjrzeć nieco bliżej osobie, ostatniego z wymienionych.

Imię „Barabasz” swoje pochodzenie wywodzi z języka aramejskiego. Bar-abba to inaczej „syn Abby” „syn ojca” [1], „syn tatusia”[2]. Etymologii tej nie jest przeciwny także św. Ambroży Mediolański, który poucza: Barabbas bowiem po łacinie oznacza syna ojca[3]. Zdaniem wielu biblistów niewykluczone, że mógł on być synem znanego rabina ze względu na fakt, iż nade często termin „abba” używany był przy zwracaniu się do powszechnie poważanych nauczycieli i rabinów[4], nadawany wybitnym faryzeuszom, liderom ugrupowań a niekiedy również kierownikom szkoły[5]. W nielicznych łacińskich rękopisach jego imię zapisywane jest z dwoma „r”, co może wskazywać na jego pochodzenie od imienia „Bar Rabba” – „syn nauczyciela”, „syn mistrza”. Taką właśnie interpretację proponują m.in. błogosławiony Hieronim ze Strydonu oraz Orygenes[6]. Wiele rękopisów Mateuszowej Ewangelii, spisanych w języku greckim nazywa go nawet „Jezusem Barabaszem”, o czym wspomina na przełomie II i III wieku tylko co przywołany aleksandryjski egzegeta. Ze względu jednak na identyczne brzmienie i szacunek wobec imienia Samego Chrystusa, późniejsi redaktorzy Pisma Świętego postanowili „pozostawić rozbójnikowi” jedynie drugą część jego imienia[7].

Wszyscy czterej ewangeliści wspominają o Barabaszu jedynie w kontekście wydarzeń poprzedzających bezpośrednio ukrzyżowanie Jezusa. Apostoł Mateusz mówi, że był on znacznym więźniem[8]. Dla Marka to jeden z osadzonych wraz z buntownikami, którzy podczas rozruchów dopuścili się zabójstwa[9]. Według autora trzeciej Ewangelii Synoptycznej oraz Dziejów Apostolskich został wtrącony do więzienia nie tylko za pozbawienie życia człowieka ale i za ściślej nieokreślony rozruch powstały w mieście[10]. Św. Jan Złotousty w swych rozważaniach homiletycznych pójdzie jeszcze dalej i nazwie go owianym „sławą” w czynieniu zła, który pozbawił życia niezliczoną liczbę ludzi[11]. Św. Jan Teolog natomiast, charakteryzuje go jedynie słowem zbrodniarz[12], które w języku greckim zostało oddane terminem lestes. Pojęcie to zmienia znaczenie w zależności od kontekstu użycia. Zgodnie z przekazem Józefa Flawiusza wyrazem tym charakteryzowano w głównej mierze zabójców stosujących przemoc ale i zelotów – rewolucjonistów o tendencjach teokratycznych[13],  głównym dowódcą oddziału których był prawdopodobnie Barabasz[14]. Należał do sicarii, partyzantów, nożowników, sztylecistów, fanatycznych nacjonalistów, których jedynym celem było wypędzenie znienawidzonych rzymskich okupantów[15]. Ich hasłem-mottem powstańczym miały być słowa: Żadnych rządów oprócz Prawa, żadnego króla prócz Boga[16]. Można przypuszczać, iż do grupy tej mogli należeć także dwaj złoczyńcy, ukrzyżowani razem z Chrystusem[17]. Nie należy wykluczyć również, iż Barabasz mógł być głową jednego z wielu rozruchów dokonywanych przeciwko najeźdźcowi. Sicaria stanowiła swego rodzaju sektę, wśród której znajdowali się i tacy, którzy składali przysięgę polegającą na nieprzyjmowaniu posiłku aż do momentu wyeliminowania wrogów narodowych. To właśnie członkowie tego ruchu odegrali kulminacyjną rolę w oblężeniu Jerozolimy przez Rzymian w 70 r. n.e., jako najzacieklejsi zwolennicy walki do ostatka[18] – pisze ks. W. Zaleski.

Najbardziej znany biblijny epizod, z którym kojarzona jest postać Barabasza to z całą pewnością sąd u Piłata. Rzymski prefekt Judei postawiony zostaje przed dylematem, którego z dwóch więźniów wypuścić na wolność: oskarżonego przez Sanchedryn o bluźnierstwo Jezusa czy skazanego na karę śmierci za liczne zamieszki i morderstwa (w tym żołnierzy cesarskich) groźnego przestępcę Barabasza[19]. Namiestnik w wyniku nacisku i stanowczego głosu ludu, domagającego się uwolnienia, oswobadza tego drugiego, zaś Chrystusowi wydaje wyrok skazujący Go na ukrzyżowanie. Zgodnie z przekazem ewangelicznym[20] Piłat korzysta w tym momencie z przysługującego mu prawa zwolnienia jednego z uwięzionych z okazji święta Paschy. M. Bocian[21] oraz J.D. Crossan[22] są zdania, iż pozabiblijne źródła nie znały tego rodzaju „paschalnej” amnestii. Crossan w swych badaniach egzegetycznych  odwołuje się tu do Filona z Aleksandrii, zgodnie z przekazem którego nie mogło wówczas być mowy o całkowitym uwolnieniu skazańca. Według niego chodziło jedynie o tymczasowe odroczenie wykonania wyroku do czasu zakończenia święta. Inni z kolei uważają, że zwyczaj wypuszczania więźniów podczas wielkich religijnych uroczystości wprowadzili do Palestyny Rzymianie, których prawo przewidywało taką możliwość[23]. Wystarczy przywołać w tym miejscu tzw. venia-indulgentia (ułaskawienie po wydaniu wyroku), czy abolitio (umorzenie oskarżenia przed wydaniem wyroku). Zgodnie z wymienionymi „praktykami” uwolnienie więźnia miało dokonywać się przez aklamację ludu[24], o czym świadczy chociażby wypowiedź rzymskiego historyka Tytusa Liviusa[25]. Ponadto, zważywszy na fakt, że Żydzi – w przeciwieństwie do innych, podbitych przez Rzymian narodów – cieszyli się licznymi przywilejami, a w szczególności religijnymi, jest bardzo prawdopodobnym, że amnestia na żądanie tłumu w stosunku do Barabasza mogła mieć rzeczywiście miejsce[26].

O dalszych losach słynnego skazańca karty Nowego Testamentu milczą. Jedna z legend głosi, iż tuż po wyjściu na wolność, wraca on do swojej rodziny. Ta jednak zaskoczona jego niespodziewanym widokiem, odrzuca go i nie chce już mieć z nim nic wspólnego. Przez resztę swego życia czuje się on niepotrzebny dla nikogo, zaś wszyscy wokoło odnoszą się wobec niego lekceważąco, z pogardą i obojętnością[27].

Niezwykle interesujących informacji dostarcza nam także apokryficzny tekst pt. „Męczeństwo Piłata”. Prokurator wraz ze swoją żoną Prokulą przedstawieni zostali tam jako ludzie, którzy ostatecznie uwierzyli w Chrystusa. Więcej, odwiedzają oni nawet Jego grób i modlą się przy nim. Widząc to Żydzi zapałali wobec nich jeszcze większą nienawiścią i podjęli decyzję o ich zabiciu, które jak się okaże miało się dokonać rękoma „specjalisty” w tych kwestiach – Barabasza. A kiedy stanął (on) przed nimi (Żydami) powiedzieli do niego: „Wiesz o tym, że uwolniliśmy cię z więzienia wbrew woli namiestnika (Piłata), a zamiast ciebie ukrzyżowaliśmy Jezusa? Teraz więc chcemy abyś pomógł nam przy grobie Jezusa. Albowiem powiedziano nam, że Piłat, jego żona i jego dzieci poszli aby się tam modlić. Prosimy cię zatem abyś pokazał swoją moc wobec niego, aby zabić jego, jego żonę i jego dzieci, abyśmy zagarnęli majątek tego odstępcy”. Barabasz usłyszawszy te słowa, nie zawahał się przyjąć ich propozycji, tym bardziej, że w grę wchodziła duża suma pieniędzy. Potrzebował ich ze względu na długi pobyt w więzieniu, po opuszczeniu którego pozbawiony był przecież środków do życia. W chwili, gdy Prokula wraz z towarzyszącą jej świtą zbliżyli się do grobu Chrystusa, oto przyszli razem słudzy starszyzny i arcykapłanów i ich straże. A Barabasz im towarzyszył. Ochrona żony Piłata nie pozwoliła jednak zrobić jej krzywdy. Niegodziwych Żydów pozabijali, zaś samego Barabasza spętali i odprowadzili do domu samego namiestnika. Ten za próbę zabójstwa i za inne zbrodnicze czyny, których się dokonał oraz za niewinnie przelaną krew Zbawiciela, skazał Barabasza na śmierć poprzez ukrzyżowanie głową w dół. Egzekucji dokonano w miejscu gdzie zmarł Chrystus, a w celu przyspieszenia jego zgonu na rozkaz Piłata, połamano golenie jeszcze żywemu rozbójnikowi. Jego śmierć miała nastąpić na czwarty dzień po powstaniu Jezusa spośród umarłych[28].

Autor apokryfu przekazuje nam jeszcze jedną cenną informację. Barabasz był bratem żony Judasza. Ta z kolei, miała wielokrotnie prosić męża o to by ten wstawił się za swoim Nauczycielem w jego sprawie i pomógł mu szybko opuścić więzienne kraty. Chrystus jednak nie miał ochoty nawet rozmawiać na ten temat. To tylko rozgniewało żonę Jezusowego zdrajcy, która w akcie zemsty postanowiła udać się do żon starszyzny miasta i kapłanów, aby Go oskarżyć, ażeby Go ukrzyżowali[29].

W swojej popularnej powieści zatytułowanej „Barabasz”, P. Lagerkvist przedstawia jeszcze inną wersję wydarzeń z życia tytułowego bohatera. Po „pomyślnym” dla niego procesie i bardzo szybkim opuszczeniu więzienia, Barabasz idzie za tłumem towarzyszącym Chrystusowi w Jego drodze na Golgotę. Ujrzawszy Go przybitego do krzyża nie może od niego oderwać wzroku. Coraz bardziej zdaje sobie sprawę z faktu, iż nie był to zwykły człowiek. Stoi przy Krzyżu aż do chwili zdjęcia martwego ciała i obwinięcia go całunem. A gdy przechodzili opodal niego wszyscy mężczyźni niosący spowite w całun zwłoki, a za nim kobiety towarzyszące żałobnemu orszakowi, jedna z nich wskazując Barabasza szepnęła coś Matce (Chrystusa). Matka przystanęła i spojrzała na niego wzrokiem, w którym nie było nienawiści, lecz tak rozpaczliwy smutek, iż nie mógł się łudzić, że ktokolwiek to spojrzenie zapomni – pisze Lagerkvist. Barabasz szedł za konduktem aż do grobu, w którym złożono Chrystusa, a gdy wszyscy się już rozchodzą, ten staje naprzeciwko grobowca i spędza tam kilka chwil w głębokiej zadumie, po czym udaje się do Jerozolimy. Tam, po upływie trzech dni dochodzą do niego przedziwne wieści o zmartwychwstaniu Jezusa, do których nastawiony jest jednak sceptycznie[30].

Szwedzki pisarz podkreśla, że Barabasz niejednokrotnie miał później okazję do spotkań i rozmów z uczniami Zbawiciela[31].

Jego matka była Moabitką. W młodym wieku została ona wzięta do niewoli przez grupę złodziei łupiących karawany w drodze do Jerycha, a następnie sprzedana do domu rozpusty w Jerozolimie. Jeżeli zaś chodzi o relacje ze swoim ojcem Eliachu, Barabasz nie miał o nim dobrych wspomnień. Obu mężczyzn, nigdy nie łączyły bliskie stosunki rodzinne. Nie wiemy dlaczego, ojciec nienawidził własnego dziecka. Wiadomo jednak, że po jednej z kłótni Eliachu ugodził swego syna nożem. Niedługo po tym epizodzie dochodzi do kolejnej „rodzinnej bójki”, która tym razem kończy się jeszcze tragiczniej. Barabasz zabija ojca, spychając go w przepaść[32].

Nie do końca znane są jego losy po dokonaniu ojcobójstwa. Niektórzy sądzili, że udał się na pustynię Judei, bądź Synaju by zastanowić się nad swoim życiem i postępowaniem. Inni stali na stanowisku, że mógł on przyłączyć się do grupy Samarytan i był nawet widziany na górze Garizim w czasie składania ofiary z jagnięcia podczas święta Paschy. Jeszcze inni są wręcz pewni o powrocie Barabasza do „kunsztu zbójeckiego” i przez pewien okres czasu przebywał w niewoli na Cyprze. Ostatnim etapem jego ziemskiej wędrówki miał być Rzym. Na szczególną uwagę zasługują w tym miejscu wydarzenia związane z wielkim pożarem Wiecznego Miasta w 64 roku, o który w głównej mierze zostali oskarżeni chrześcijanie. Dla Barabasza, rozgrywające się na jego oczach tragiczne sceny, stanowiły jednoznaczny i wyraźny znak przyjścia Syna Człowieczego. Dlatego też w jednej chwili postanowił i on wspomóc dzieło zniszczenia świata, którego w jego mniemaniu oczekiwał od niego Chrystus. Postanowił zatem „włączyć się” czynnie w podpalanie kolejnych części stolicy imperium, za co zostaje wraz z wieloma innymi wyznawcami Nauczyciela z Nazaretu wtrącony do więzienia i skazany na śmierć przez ukrzyżowanie[33].

Gdyby nie „wspólny” proces z Chrystusem, kontrowersyjna postać Barabasza, być może nie byłaby historii znana[34]. Stawiany często obok Jezusa, jest Jego przeciwieństwem. Barabasz – zaznacza Orygenes – symbolizuje wzniecenie buntu, wojen i mordów w duszach ludzkich, Jezus natomiast, jako Syn Boży i Pokojem będący i Słowem i Mądrością, wszystko dobre (…). Bo gdzie nie ma Jezusa tam są bunty, spory i bitwy[35]. Można więc śmiało mówić o bardzo wyraźnym kontraście między Zbawicielem, a Barabaszem.

Ewangeliczni Żydzi odrzucili prawdziwego Mesjasza Króla, darując życie zabójcy, fałszywemu pomazańcu[36], który do końca swoich dni poszukiwać będzie swego prawdziwego przeznaczenia.

Ks. Adam Magruk

Artykuł został opublikowany w kwartalniku Cerkiewny Wiestnik, 2 (2018), s. 17-22.